МАЗМУН

• Озиқ-овқатимиз билан дунёни ўзгартиришимиз мумкинми?
• Планетар озиқ-овқат – бу нима ва нималар ҳақида?
• Нега планетар озиқ-овқатни танлаш керак?
• Планетар озиқ-овқат – қаердан бошлаш ва қандай давом эттириш?

Озиқ-овқатимиз билан дунёни ўзгартиришимиз мумкинми?

Озиқ-овқатимиз ҳақиқатан ҳам иссиқхона эффектига таъсир қиладими? Келинг, буни кўриб чиқайлик. Глобал исишга турли омиллар сабаб бўлади – табиий, масалан, қуёш константасининг ўзгариши ёки вулқон портлашлари, ҳамда антропоген, яъни инсон фаолияти билан боғлиқ. Биз амалга ошираётган фаолият табиий муҳитга беэътибор эмас. Инсон атмосферадаги айрим табиий равишда мавжуд иссиқхона газларининг миқдорини оширишга ҳақиқий таъсир кўрсатади. Бизнинг сайёрамиз учун энг катта муаммо – карбон диоксид чиқиндиси, уни метан ва азот оксиди кузатади. Антропоген омилларга кўмир, нефть ва газни ёқиш ҳамда шу билан боғлиқ ўрмонларни кесиш, оммавий чорвачилик ва азот ўғитлари ишлаб чиқариш киради. Нега боғлиқ? Чунки 21-асрдаги чорвачилик табиий ер майдонини ўзгартиришни талаб қилади. Ўрмонлар чорва учун ўтлоқ ва ўсимлик етиштириш учун ер майдонига айлантирилади, ва бу ерда чорвачиликдан келадиган энг катта иссиқхона газлари чиқиндилари юзага келади, улар жаҳон бўйича карбон диоксид чиқиндиларининг тахминан 9% ни ташкил этади.

Гўшт саноати шунингдек, асосан мол ва қўйларнинг ҳазм жараёнларидан келиб чиқадиган метан чиқиндиларининг 35-40% учун масъул деб баҳоланади, асосан ўғит учун навбатдаги чиқиндилардан фойдаланиш туфайли. Оммавий чорвачилик шунингдек, сунъий ўғитларнинг қўлланилиши билан боғлиқ азот оксиди чиқиндиларининг 65% учун жавобгар. Гўшт ишлаб чиқариш ичимлик сув ресурсларининг катта сарфланиши, турли хилликнинг камайиши ва янгиланмайдиган ресурсларнинг тугаши билан боғлиқ. Фақат овқатланиш одатларини ўзгартириш иссиқхона эффектни тўхтатиш учун етарли бўлмаса-да, бу албатта сайёрани қутқариш режасининг муҳим қисмидир. Атроф-муҳит мавзусидан ташқари, планетар озиқ-овқат барқарор ривожланиш ва озиқ-овқатни исроф қилмаслик ғояси билан боғлиқ. Ҳар куни тахминан 700 миллион одам озиқ-овқатга етишмасликдан азият чекади, ва парадоксал равишда энг юқори очлик фоизи қишлоқ хўжалик мамлакатларида кузатилади. Шу билан бирга, дунёнинг бошқа қисмларида семириш, қандли диабет ва нотўғри овқатланиш билан боғлиқ бошқа касалликлар, масалан юрак-қон томир касалликлари ёки баъзи турдаги саратони билан боғлиқ муаммолар мавжуд. Саволга жавоб бериш учун – ҳа, биз озиқ-овқат орқали дунёни кўп соҳаларда ўзгартиришимиз мумкин. Планетар озиқ-овқат – бу нима ва нималар ҳақида?

Планетар озиқ-овқат EAT-Lancet комиссияси олимлари томонидан ишлаб чиқилган бўлиб, улар замонавий дунёдаги бир қатор долзарб муаммоларни ҳал қилишга уринган ва номидан кўриниб турибдики, озиқ-овқат, сайёра ва соғлиқ билан боғлиқ масалаларга бағишланган. Бундай диета нимани талаб қилади ва унинг асосий принциплари нима? Олимларга кўра, соғлом ва мувозанатли озиқ-овқат асосан ўсимлик манбаларига тааллуқли маҳсулотлардан иборат, масалан сабзавот ва мевалар, дўллар, ёнғоқлар ёки тўлиқ дон маҳсулотлари, лекин планетар озиқ-овқат гўшт истеъмолини тўлиқ тақиқламайди, балки уни чеклашни тавсия қилади, айниқса мол, чўчқа гўшти ва гўшт маҳсулотлари, яъни колбаса, кесимлик ёки бекон учун. Тўқималар, сут маҳсулотлари ҳамда балиқ ва денгиз маҳсулотларини истеъмол қилишда ҳам меъёрчилик тавсия қилинади. Товуқлар таомининг ярмидан кўпи янги сабзавот ёки мевалардан иборат бўлиши керак, иккинчи ўринда тўлиқ дон маҳсулотлари ва учинчи ўринда дўллар туриши керак. Олимлар шунингдек таъкидлайдиларки, таомларимиз имконият қадар хилма-хил бўлиши, тинч муҳитда ейилиши ва биз ўзимиз ҳам ортиқча емай, ҳам озиқ-овқатни исроф қилмаслигимиз керак. Келинг, мавсумий маҳсулотларни маҳаллий харид қилайлик ва ортиқчаларини бошқалар билан бўлишайлик. Кўпроқ маълумот олишни истаганлар учун Польша озиқ-овқат банклари уюшмаси расмий сайтидан юклаб олиш мумкин бўлган планетар озиқ-овқат ҳақида бепул ва осон кириш мумкин бўлган электрон китоб тайёрлади.

Нега планетар озиқ-овқатни танлаш керак?

Биз аллақачон атроф-муҳит масалаларини муҳокама қилдик. Озиқ-овқат одатларингизни ўзгартиришнинг бошқа сабаблари нима? Биринчидан, ўз соғлигингиз учун. Озиқ-овқат (энг яхшиси жисмоний фаолият билан бирга) энг яхши олдини олиш чорасидир. Қандай еяпмиз, бу бизга муаммо эмас, фойда келтириши керак. Махсус озиқ-овқат маҳсулотларини танлаганда, фақат таъмига эмас (бу ҳам жуда муҳим!), балки уларнинг фойдали таъсирига эътибор бериш керак. Биз соғлигимиз ва фаровонлигимизга фойдали бўлган озиқ-овқатни танлашимиз керак. Масалан, мевалар ва ёнғоқлар билан овқатланган овқат бари билан овқатланишдан воз кечсак, биз нафақат узоқ вақт давомида энергияни босқичма-босқич тақдим этувчи энергия билан таъминлаймиз, балки ичакнинг мукаммал фаолияти учун зарур бўлган толалар, витаминлар ва магний билан ҳам таъминлаймиз. Бу бар, истеъмоли албатта ҳақиқий лаззат бўлади, лекин бироздан кейин янада каттароқ очлик ва уйқучанликни келтириб чиқаради. Бу кичик кундалик қарорлар умумий соғлиқимизга ва узоқ муддатда кайфиятимизга ҳисса қўшиши мумкин.

Планетар озиқ-овқат – қаердан бошлаш ва қандай давом эттириш?

Ҳар қандай ўзгариш, нимани ўзгартирмасин, бизда ноаниқлик ва қаршилик туғдиради. Номаълумликдан қўрқиш биз учун табиий, шунинг учун янги турдаги озиқ-овқатни босқичма-босқич, кичик қадамлар билан жорий қилиш маъқул. Эслатиб ўтамизки, планетар диета яна бир мўъжиза диета эмас, у сизга «бикини мавсумигача идеал шаклга эришиш»га ёрдам бермайди. Соғлом овқатланиш ва атроф-муҳитни муҳофаза қилиш чеклов, азоб ва очлик демак эмас. Бошида камида бир овқатни гўшт ёки сут маҳсулотларисиз тайёрланг. Оқ нонни тўлиқ дон нонга алмаштиринг ва унинг ташқи томони қаттиқ, ички қисми эса юмшоқ бўлиши мумкинлигини унутманг. Қовурилган ва тузланган ер ёнғоқларини ёнғоқ ёки бодом билан алмаштиринг. Планетар озиқ-овқат доимий ҳолат бўлиши керак, фақат тез овқатланиш зanjирларидан қисқа танаффус эмас. Янги таъмларга очиқ бўлиш ва озиқ-овқатни ўзгартиришни сўнггида кўпроқ топишга эга бўлган саёҳат сифатида қабул қилиш фойдали. Бўш вақтимизда ўзимизни ва бошқаларни, айниқса энг ёшларни тарбиялашга ҳаракат қилайлик – уларга тўғри озиқ-овқатни танлашни енгилроқ қилиб берсин!